Dairy Business हा ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांसाठी एक स्थिर व नफ्याचा व्यवसाय मानला जातो. मात्र, Dairy Management योग्य प्रकारे केले नाही, तर दुधाळ जनावरांची उत्पादकता कमी होऊ शकते. दुग्ध व्यवसायाचे यश प्रामुख्याने गाई-म्हशींची निवड, गोठा व्यवस्थापन, चारा पुरवठा, आरोग्य व प्रजनन व्यवस्थापनावर अवलंबून असते.
दुग्ध व्यवसायाचे नियोजन (Dairy Business Planning)
दुग्ध व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी योग्य माहिती व प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे.
- पशुवैद्यक व पोषणतज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
- कर्ज व वित्तीय नियोजनासाठी तज्ज्ञांचा मार्गदर्शन घ्यावे.
- प्रारंभिक गुंतवणूक व व्यवसायाचा आराखडा तयार करावा.
यामुळे दुधाळ जनावरांचे योग्य management of dairy industry साध्य होते.
गोठा व्यवस्थापन (Cattle Shed Management)
गोठा व्यवस्थापन हे Dairy Business मधील सर्वात महत्त्वाचे अंग आहे.
- गोठा स्वच्छ, हवेशीर आणि प्रकाशमान असावा.
- उन्हाळ्यात जनावरांना सावलीत, पावसाळ्यात वायुविजन असलेल्या गोठ्यात आणि हिवाळ्यात थंड वाऱ्यापासून सुरक्षित ठिकाणी ठेवावे.
- पाण्याचा हौद स्वच्छ ठेवावा व चुना लावावा, यामुळे रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
- जनावरांना पुरेशी मोकळी जागा मिळावी आणि दाटी टाळावी.
पोषण व्यवस्थापन (Balanced Nutrition for Dairy Animals)
Dairy Management मध्ये आहार व्यवस्थापनाला विशेष महत्त्व आहे.
- हिरवा व कोरडा चारा संतुलित प्रमाणात द्यावा.
- दुधाळ जनावरांना खनिज क्षार (2%) व मीठ (1%) आहारात देणे आवश्यक आहे.
- गायीला प्रत्येक 3 लिटर दुधासाठी 1 किलो खुराक द्यावा.
- म्हशीला 2.5 लिटर दुधासाठी 1 किलो खुराक द्यावा.
- उन्हाळ्यात दिवसातून 4 वेळा तर हिवाळ्यात 2 वेळा ताजे पाणी द्यावे.
यामुळे दूध उत्पादन वाढते व जनावरांचे आरोग्य चांगले राहते.
दुधाळ जनावरांची देखभाल (Dairy Animal Care)
दुधाळ जनावरांची देखभाल योग्य नसेल तर दुधाचे उत्पादन घटते.
- जनावरांना रोज आंघोळ घालावी किंवा कास कोमट पाण्याने धुवावी.
- परजीवी टाळण्यासाठी औषधांचा वापर करावा.
- जनावरांसाठी विश्रांतीची स्वतंत्र जागा असावी.
- प्रसूतीनंतर प्रजनन आजार टाळण्यासाठी वेळीच तपासणी करून उपचार करावेत.
- लसीकरण नियमित करावे.
दूध उत्पादन वाढविण्यासाठी उपाय (Milk Production Management)
- योग्य पद्धतीने दूध काढावे.
- ऑक्सिटोसिनचा वापर टाळावा.
- दुधाळ जनावरांचे रिकामे ऋतुचक्र जाऊ देऊ नये.
- व्यायल्यानंतर 60 ते 90 दिवसांत गर्भधारणा झाली पाहिजे.
- दर 2-3 महिन्यांचा भाकड काळ ठेवणे आवश्यक आहे.
Dairy Business मध्ये यशस्वी होण्यासाठी Dairy Management, गोठा व्यवस्थापन, संतुलित आहार, आरोग्य व प्रजनन व्यवस्थापन या सर्व गोष्टींचे काटेकोर पालन करणे गरजेचे आहे. योग्य नियोजन आणि आधुनिक पद्धतींचा अवलंब केल्यास दुग्ध व्यवसाय शेतकऱ्यांसाठी मोठ्या उत्पन्नाचे साधन ठरू शकतो.